Rok 2022 został ustanowiony rokiem Brunona Schulza w Polsce. Nasza realizacja nawiązuje do kultowej ekranizacji Wojciecha Hasa z roku 1973. Zaangażowaliśmy Jana Nowickiego – wówczas odtwórcy głównej roli w “Sanatorium pod klepsydrą“. Muzykę do tamtego arcydzieła skomponował Jerzy Maksymiuk, który także występuje w naszym filmie – jednak w nieco innej roli.
Fotos z filmu “Xsięga” reż. P. Mielech, na zdjęciu Jan Nowicki jako kapitan żeglugi wielkiej
Głównym narratorem jest Piotr Bajor, znany z głównej roli w przedostatnim filmie Mistrza. Nie kopiujemy jednak tamtego filmu, robimy swój z oryginalną muzyką, którą skomponował oraz nagrał dla nas Jędrzej Kodymowski (twórca kultowego punkowego zespołu Apteka). Naszym zadaniem było zmienić stereotypowe postrzeganie twórczości Brunona Schulza, który jest kojarzony z ciemną stroną natury ludzkiej – naszym zdaniem niesłusznie.
Fotos z filmu “Xsięga” reż. P. Mielech, produkcja VV 2022
“Xsięga” wprost odwołuje się do pierwszego rozdziału zbioru opowiadań “Sanatorium pod klepsydrą“. W tradycji księga znaczy wiedza. U Schulza jest podobnie. Księga zawiera odpowiedzi na wszystkie pytania, jest też dokumentem istnienia narratora, bohaterów i ich świata (cały czas przekrada się tu świat autora). To właśnie tej mitycznej księgi poszukują bohaterowie naszego filmu. Szuka jej ojciec – w tej roli Marek Bocianiak, oraz jego 10 – letni syn (debiut filmowy Szymona Pazika).
Fotos z filmu “Xsięga” reż. P. Mielech, na zdjęciu Marek Bocianiak jako Ojciec
W niezwykłym, domu, pełnym starych ksiąg, bibelotów i rodzinnych pamiątek poszukują oni owej księgi. Przez ich dom, który jest też jednocześnie całym światem, przewijają się dziwni ludzie – ni to z ich snów, ni to z rzeczywistości. Czy odnajdą księgę? Czy księga w ogóle istnieje?
Fotos z filmu “Xsięga” reż. P. Mielech, na zdjęciu Jerzy Maksymiuk jako kompozytor
Zbiór opowiadań zatytułowany “Sanatorium pod Klepsydrą” Brunona Schulza wydany został na fali bezspornego sukcesu jego wcześniejszego tomu, “Sklepów cynamonowych“. Z oniryczno-surrealistycznym klimatem tej prozy znakomicie współgrają niepokojące autorskie ilustracje. Całości literackiego dorobku samorodnego geniusza z Drohobycza dopełniają jeszcze cztery miniatury prozatorskie, cykl szkiców krytycznych oraz pakiet listów.
Fotos z filmu “Xsięga” reż. P. Mielech, produkcja VV 2022
Miejscem akcji opowiadań Brunona Schulza jest senne prowincjonalne galicyjskie miasteczko, utożsamiane z jego rodzinnym Drohobyczem. Narratorem i bohaterem – czasem głównym, niekiedy tylko obserwatorem zdarzeń – jest Józef, postać o cechach samego autora. W niektórych przypadkach bohater/narrator przybiera cechy staruszka “Emeryt“, co już wykracza poza zakres bezpośrednich doświadczeń pisarza, choć tak przeobrażona postać zachowuje niewątpliwie psychologiczną jednolitość.
Fotos z filmu “Xsięga” reż. P. Mielech, produkcja VV 2022
Bruno Schulz nie należał do pisarzy szafujących dialogami (przyzwyczaił nas raczej do monologów “herezjarchy” Jakuba), jednak zacytowana tu wymiana zdań świadczy o wirtuozerskiej wszechstronności autora, wykraczającego poza własne predylekcje do fantasmagorycznych opisów. Życie “w granicach uwarunkowanych sytuacją” niekoniecznie musi oznaczać wyłącznie bierny letarg wyczekującego śmierci starca. Przeciwnie, jest to jedno z tych sformułowań pisarza, które powinno przykuć uwagę każdego czytelnika i zmusić go do przyjrzenia się własnej kondycji egzystencjalnej.
Fotos z filmu “Xsięga” reż. P. Mielech, produkcja VV 2022
Każde z opowiadań Schulza wychodzi od bujnego zauroczenia biologiczną stroną istnienia i stopniowo przechodzi do ekscytujących, często “kacerskich” medytacji (specjalność Jakuba, ojca bohatera) nad sprawą “zbawienia świata pośród tępego i obojętnego otoczenia, nieczułego na jego troski metafizyczne“. Wielu badaczy uważa, że Schulz miał silnie rozwiniętą świadomość historyczną i zdawał sobie sprawę, że żyje na granicy epok.
Fotos z filmu “Xsięga” reż. P. Mielech, produkcja VV 2022, na zdjęciu na stole leży Marek Bocianiak jako Ojciec, pod stołem Jerzy Maksymiuk jako kompozytor
“Wszystkie jego opowieści są powiązane osobą narratora, który jest nieco fantasmagorycznym ‘ja” autora. Narrator opowiada o swoich przygodach w prowincjonalnym miasteczku, gdzie wszystko jest przeobrażone, wyolbrzymione wykrzywione i zmienione w sen przez jego wyobraźnię. (…) Zarówno oryginalność, jak i siłę Schulz czerpał ze swego rodzinnego miasteczka. Dzięki zdolności spowijania najprostszych rzeczy pajęczyną metafory, czyni ze sprzedawców w sklepie swego ojca, ze służącej Adeli i samego ojca postaci mitologiczne, bohaterów przypowieści o egzystencji. Nie w literaturze faktu, lecz w niesamowitych fantasmagoriach Schulza żydowskie miasteczko znalazło swoje odbicie, choć było ono wykrzywione, wyłaniające się z wklęsłych i wypukłych zwierciadeł jego umysłu” – pisał Czesław Miłosz w swojej “Historii literatury polskiej“.
Fotos z filmu “Xsięga” reż. P. Mielech, produkcja VV 2022
Twórczość Schulza – zarówno plastyczna, jak i pisarska – to opowieść o jego własnych słabościach, zawiłościach psychiki, obsesjach, pasjach i kompleksach. Artysta cierpiał na agorafobię, był odludkiem, człowiekiem małomównym, uchodził za dziwaka. Popadał w stany depresyjne, często chorował. Uchodził za niezbyt atrakcyjnego mężczyznę, nigdy się nie ożenił, choć jego twórczość przesiąknięta jest fascynacją demonicznymi kobietami.
Fotos z filmu “Xsięga” reż. P. Mielech, produkcja VV 2022
Wyrazistość świata przedstawionego przez Schulza – czy to w prozie, czy w sztukach plastycznych – sprawiła, że nie tylko jego twórczość cieszy się niesłabnącym, a przeciwnie – narastającym powodzeniem. Do dzisiaj nie wiadomo na przykład, czy powieść pt. “Mesjasz“, o której pisarz wspominał w listach, rzeczywiście powstała, czy nie. W każdym razie do chwili obecnej nie natrafiono na jej ślad. O ile jednak nie mamy pewności, czy “Mesjasz” w ogóle powstał, o tyle niewykluczone, że na odkrycie czekają nadal wcześniejsze teksty Schulza. Po odnalezieniu “Unduli” do najważniejszych zagadek w biografii twórcy dołączyły pytania o to, czy i co mógł on napisać w dekadzie dzielącej opowiadanie w “Świcie” od oficjalnego debiutu. Schulz zginął 19 listopada 1942 na ulicy rodzinnego miasta, zamordowany przez gestapowca Karla Günthera w trakcie akcji mordowania Żydów, którą nazwano później “czarnym czwartkiem”. Wobec momentami sprzecznych relacji świadków dokładne okoliczności jego śmierci pozostają jednak nieznane, podobnie jak miejsce pochówku twórcy.
Fotos z filmu “Xsięga” reż. P. Mielech, produkcja VV 2022
Film dokumentalny „Xsięga” w reżyserii Piotra Mielecha, inspirowany twórczością Brunona Schulza, można obejrzeć na TVP VOD. Ta poetycka podróż odwołująca się do opowiadania z cyklu „Sanatorium pod klepsydrą”, w której księga staje się symbolem wiedzy, pamięci i istnienia, powstała w 80. rocznicę śmierci niezwykłego twórcy – Brunona Schulza.
