20 stycznia 1942 r. w Wannsee pod Berlinem członkowie rządu Niemiec uzgodnili projekt „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej”. Chociaż samą decyzję o rozpoczęciu masowej eksterminacji Hitler podjął wcześniej, konferencja w Wannsee pomaga zrozumieć istotę Zagłady.
Fotos z filmu “Śniadanie w Wannsee” reż. P. Mielech, prod. VV 2022, na zdjęciu Tomasz Gajos jako Reinhard Heydrich, szef Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy
“Śniadanie w Wannsee” w reżyserii Piotra Mielecha to pierwszy polski film dokumentalny, podejmujący temat tajemniczego spotkania, do jakiego doszło 20 stycznia 1942 roku w berlińskiej dzielnicy Wannsee. Robocze spotkanie wysokich rangą przedstawicieli kluczowych niemieckich ministerstw dotyczyło “ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej“. Nazistowskie plany eksterminacji przyjęte w Wannsee obejmowały również ludność żydowską, która na początku 1942 roku znajdowała się poza terenami kontrolowanymi przez III Rzeszę. Ostateczne rozwiązanie miało więc dotyczyć także Żydów z Wielkiej Brytanii, Irlandii, Szwajcarii, Hiszpanii czy Turcji.
Fotos z filmu “Śniadanie w Wannsee” reż. P. Mielech, prod. VV 2022
W protokole z narady w Wannsee zapisano: “Żydzi mają być użyci jako siła robocza na terytoriach wschodnich. Ci, którzy są zdolni do pracy, zostaną podzieleni na grupy czy ekipy – osobno mężczyźni i kobiety i ewakuowani do określonych miejsc. Podczas przesiedlania mają być użyci do budowy dróg, co wyeliminuje większą ich część. Ci, którym uda się przeżyć, muszą być traktowani w wiadomy sposób. Każde uchybienie w tej dziedzinie doprowadzić by mogło do odnowienia się Żydostwa w Europie“.
Fotos z filmu “Śniadanie w Wannsee” reż. P. Mielech, prod. VV 2022
Stworzony przez Niemców system eksterminacji ludności żydowskiej był przerażająco sprawny. W Treblince w ciągu jednego dnia można było zagazować 10 – 12 tysięcy osób. Oblicza się, że w obozach zagłady Niemcy zamordowali blisko 3 milionów Żydów. Poza obozami zagładami Żydzi ginęli w masowych egzekucjach, umierali z głodu i chorób w gettach, w czasie transportów na miejsce Zagłady, a także podczas “Marszów Śmierci” organizowanych przez Niemców w czasie ewakuacji obozów pod koniec wojny. Liczbę Żydów zamordowanych przez nazistów i ich sojuszników w czasie II wojny światowej ocenia się łącznie na około 6 milionów. Prawie 5 milionów z nich zgładzono na ziemiach polskich okupowanych przez III Rzeszę. Ponad 3 miliony ofiar to polscy Żydzi.
Fotos z filmu “Śniadanie w Wannsee” reż. P. Mielech, prod. VV 2022
W rezultacie „technicznego” spotkania w Wannsee, w którym spośród najwyżej postawionych nazistów brali udział tylko Reinhard Heydrich i Heinrich Müller, „realizacja ogólnoeuropejskiego planu ludobójstwa mogła się zatem rozpocząć”. „Protokół konferencji świadczy, że idei Holokaustu udzielili poparcia nie tylko przedstawiciele NSDAP, czy SS, ale także elita pracowników państwowych, często nawet nie będących członkami partii”. Jedynie sekretarz konferencji, późniejszy koordynator „ostatecznego rozwiązania” Adolf Eichmann został osądzony i stracony za udział w zaplanowaniu ludobójstwa w skali Europy.
Fotos z filmu “Śniadanie w Wannsee” reż. P. Mielech, prod. VV 2022
Konferencję w Wannsee zwołano przede wszystkim po to, aby organa państwowe i partyjne mogły uzyskać jasność co do przyszłego sposobu traktowania niemieckich Żydów, a także aby jednocześnie stworzyć prawne podstawy traktowania Żydów zachodnioeuropejskich, w tym ustalić definicję Żyda oraz zdecydować, kogo ona obejmuje. Dyskusja doprowadziła do wdrożenia programu eksterminacji Żydów nie tylko na wschodnich terenach zajętych przez Rzeszę, ale w całej okupowanej Europie, z zaangażowaniem nieznanych wcześniej środków.
Fotos z filmu “Śniadanie w Wannsee” reż. P. Mielech, prod. VV 2022
Heydrich był zadowolony z wyników spotkania. Obawiał się sporów kompetencyjnych, tymczasem przedstawiciele ministerstw bez oporu uznali kierowniczą rolę RSHA i zadeklarowali pełną współpracę. Jedyna kontrowersja, która zresztą zdominowała dyskusję, dotyczyła sposobu traktowania Niemców z małżeństw mieszanych. Nie miało to nic wspólnego ze względami humanitarnymi – dla nazistowskich rasistów problemem było to, że “mieszańcy” mają w sobie część cennej krwi niemieckiej. Mordowanie pozostałych Żydów nie budziło wątpliwości.
Fotos z filmu “Śniadanie w Wannsee” reż. P. Mielech, prod. VV 2022, na zdjęciu Andrzej Kunecki jako szef biura do spraw Żydów w gestapo Adolf Eichmann
Z polskiej perspektywy kluczowa jest obecność na konferencji w Wannsee Josefa Bühlera (zastępcy generalnego gubernatora Hansa Franka) i szefa Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa w Generalnym Gubernatorstwie, Eberharda Schöngartha. Bühler usilnie prosił Heydricha, aby “rozwiązywanie tego problemu” rozpocząć od okupowanej Polski, tak aby “jak najszybciej usunąć Żydów z Generalnego Gubernatorstwa”. Zadeklarował wszelką pomoc dla Policji Bezpieczeństwa ze strony administracji GG i wspomniał, że na podległym mu terytorium “pewne przygotowania” już się rozpoczęły. Rzeczywiście, w tym czasie trwała budowa obozu zagłady w Bełżcu.
Fotos z filmu “Śniadanie w Wannsee” reż. P. Mielech, prod. VV 2022, na zdjęciu Adam Pałucki jako Martin Luther, przedstawiciel Ministerstwa Spraw Zagranicznych podczas konferencji
Niespełna dwa miesiące po konferencji w Wannsee, 17 marca 1942 roku Niemcy wysłali na śmierć do Bełżca Żydów z getta w Lublinie. Rozpoczęła się akcja eksterminacji Żydów w Generalnym Gubernatorstwie oznaczona na cześć Heydricha kryptonimem “Reinhardt“.
Film dokumentalny “Śniadanie w Wannsee” w reżyserii Piotra Mielecha został zrealizowany z okazji 80. rocznicy konferencji w Wannsee. Jest dostępny na platformie VOD.TVP.PL.
